Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã viết nhiều bài viết, bài phát biểu và trả lời phỏng vấn về đối ngoại khi qua nhiều cương vị. Trong đó, cuốn sách Xây dựng và phát triển nền đối ngoại, ngoại giao Việt Nam toàn diện, hiện đại, mang đậm bản sắc "cây tre Việt Nam" là kết quả của quá trình thu thập và tuyển chọn các bài viết, bài phát biểu, phỏng vấn, thư điện tử và các bài nói khác nhau do Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng viết nên.

Nội dung cuốn sách gồm 3 phần: Vai trò quan trọng và đóng góp to lớn của công tác đối ngoại trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, gồm bài viết tổng quan và 7 bài phát biểu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại các hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng, hội nghị ngoại giao, hội nghị đối ngoại toàn quốc; Đối ngoại Việt Nam vì độc lập, tự chủ, hòa bình, hữu nghị, hợp tác và phát triển, gồm 78 bài nói, bài viết, bài phát biểu, trả lời phỏng vấn, thư, điện... của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại các hoạt động và diễn đàn ngoại giao song phương, đa phương, thể hiện sự phối hợp chặt chẽ và linh hoạt giữa các trụ cột đối ngoại bao gồm đối ngoại Đảng, ngoại giao Nhà nước và đối ngoại nhân dân; Dấu ấn đối ngoại và ngoại giao bao gồm 52 ý kiến của các chuyên gia, nhà chính trị, nhà ngoại giao, nhà nghiên cứu và bạn bè quốc tế về vai trò và đóng góp của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng trong việc xây dựng và phát triển một đường lối đối ngoại  toàn diện, hiện đại, mang đậm bản sắc “cây tre Việt Nam”.

Cuốn sách của Tổng Bí thư đã tóm tắt các quan điểm cơ bản về đối ngoại và ngoại giao trong suốt lịch sử dân tộc, đặc biệt là những thành tựu, ý nghĩa lịch sử và vai trò tiên phong của công tác đối ngoại trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ đất nước và nội dung cuốn sách đã thể hiện sự hình thành và phát triển của một trường phái đối ngoại, ngoại giao mang đậm bản chất "cây tre Việt Nam", với nền ngoại giao đỉnh cao được thể hiện trong thời đại Hồ Chí Minh. Cuốn sách cũng đánh giá tình hình thế giới và nhận diện các đặc điểm của thời đại, cơ hội, thách thức và ứng xử của Việt Nam trong từng giai đoạn lịch sử. Cuốn sách cũng nêu rõ những mục tiêu, nhiệm vụ và định hướng cho công tác đối ngoại hiện tại của đất nước.

Trong mỗi bài viết, bài phát biểu và phỏng vấn được đưa ra trong cuốn sách thể hiện tầm nhìn, tư duy sâu sắc, quan điểm chỉ đạo chiến lược, nhất quán, toàn diện và xuyên suốt của Đảng, mà đứng đầu là Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng.

Đối với bạn bè quốc tế, cuốn sách là nguồn thông tin quan trọng về đường lối đối ngoại của Đảng và Nhà nước, đó là đường lối “độc lập, tự chủ, hòa bình, hợp tác và phát triển; đa dạng hóa, đa phương hóa quan hệ; chủ động, tích cực hội nhập quốc tế; là bạn, là đối tác tin cậy, và là thành viên tích cực, có trách nhiệm của cộng đồng quốc tế”.

Mục tiêu chính của cuốn sách của Tổng Bí thư là làm rõ trường phái ngoại giao mang đậm bản sắc "cây tre Việt Nam". Tại Hội nghị Ngoại giao lần thứ 29, năm 2016, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ "ngoại giao cây tre", và sau Hội nghị đối ngoại toàn quốc lần thứ nhất vào tháng 12-2021, nó đã trở thành kim chỉ nam trong cách tiếp cận ngoại giao của Việt Nam.

Đây không phải là cách tiếp cận ngoại giao mới, nó là sự kết hợp và hình tượng hóa đường lối đối ngoại của Tổng Bí thư của Đảng Cộng sản Việt Nam. Qua bao thế hệ, hình ảnh cây tre đã trở nên thân thuộc và gắn bó với con người Việt Nam vì chúng có đặc điểm cứng cỏi, linh hoạt, sống thành quần thể vững chắc, giữ đất và giữ làng. Cây tre đã trở thành biểu tượng cho văn hóa và con người Việt Nam, biểu tượng cho sự dung dị, sáng tạo, bản lĩnh và linh hoạt.

Tổng Bí thư đã phân tích và giải thích nội hàm của trường phái ngoại giao mang bản sắc "cây tre Việt Nam": dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, đối ngoại và ngoại giao Việt Nam đã kế thừa và phát huy bản sắc, cội nguồn văn hóa và truyền thống dân tộc của mình và tiếp thu có chọn lọc tinh hoa thế giới và tư tưởng tiến bộ của thời đại.

Đó là vừa kiên định về nguyên tắc vừa linh hoạt về sách lược; mềm mại, khôn khéo nhưng cũng rất kiên cường, quyết liệt; linh hoạt, sáng tạo nhưng cũng rất bản lĩnh; can trường trước mọi thử thách và khó khăn vì độc lập dân tộc, tự do và hạnh phúc. Biết nhu, biết cương, biết thời gian, biết thế, biết mình, biết người, biết tiến, biết thoái, "tùy cơ ứng biến".

Hoạt động của cách mạng Việt Nam từ năm 1945 đến nay đã chứng minh rằng phương pháp đối ngoại, ngoại giao theo đường lối "cây tre Việt Nam" là phù hợp và sáng tạo. Đối với hoạt động đối ngoại và ngoại giao của Việt Nam, biểu tượng cây tre "gốc vững, thân chắc, cành uyển chuyển" là triết lý và phương châm chỉ đạo chính. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, ngoại giao Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng giúp tạo lối, mở đường, từng bước phá vỡ thế bao vây, cấm vận, khơi thông quan hệ và mở ra cục diện và thời cơ thuận lợi cho công cuộc bảo vệ và phát triển đất nước.

Đến nay, Đảng ta đã hợp tác với 247 chính đảng ở 111 quốc gia, bao gồm khoảng 90 đảng cộng sản và công nhân quốc tế, các đảng cầm quyền và tham chính. Từ một quốc gia bị cấm vận và bị bao vây, chúng ta đã phát triển và tăng cường quan hệ với 193 quốc gia và vùng lãnh thổ, bao gồm 3 quốc gia có quan hệ đặc biệt, 6 quốc gia là đối tác chiến lược toàn diện, 13 quốc gia là đối tác chiến lược và 12 quốc gia là đối tác toàn diện. Quốc hội, nghị viện của hơn 140 quốc gia, có quan hệ với quốc hội của chúng ta.